Filosofie en het curriculum in het PO

We zien een groeiende vraag naar filosofie in het primair onderwijs. Dit terwijl filosofie of 'leren filosoferen' niet expliciet onderdeel is van het curriculum van de basisschool. Als er geen erkende kerndoelen of eindtermen bestaan voor filosofie in het PO, hoe pas je het dan in het curriculum in?

Auteur: Marit Pepplinkhuizen

---

Filosofie als vak op het VO

Van 2010 t/m 2014 was ik filosofiedocent in het voortgezet onderwijs. In de bovenbouw van het VO is filosofie een keuzevak. Er zijn voor het VO dus wèl erkende kerndoelen en eindtermen voor filosofie. De definitie van filosofie in het VO vind je hieronder:

Het vak filosofie bevordert ....het kritische denken, het redelijke argumenteren en het expliciteren van vooronderstellingen … en helpt leerlingen vakoverstijgend te denken en beter inzicht te krijgen in maatschappelijke verhoudingen" (Oosthoek, 2007: 784).

Naar mijn smaak leunt het vak filosofie in het VO te sterk op kennis en op ratio. Ik ben liever bezig met filosofie op de socratische manier: vragen stellen, omdenken, prikkelen, nieuwsgierigheid aankweken... Die manier past veel beter bij het basisonderwijs. Maar in het basisonderwijs is filosofie geen onderdeel van het curriculum! Hoe ga je dan toch met filosofie aan de slag?

Desinformatie en nepnieuws

Je kunt filosofie integreren in het curriculum, door aan te sluiten bij thema's zoals desinformatie en nepnieuws.

Door de fundamentele vraag te stellen of iets wel echt is, ontwikkelen leerlingen een gezonde dosis scepsis.

Scepsis is onderdeel van de socratische houding “ik weet dat ik niets weet”. Hiermee bedoelde Socrates dat hij niets zeker kan weten. Socrates dacht dat iedereen filosoof kon zijn, zolang we ons oordeel uitstellen.

Met andere woorden: we parkeren even wat we ergens van vinden. Als we filosoferen, gaat het om ervaringen die mensen hebben, en over  gevoelens en gedachten.

Het gaat minder (of helemaal niet) over feiten, overtuigingen en oordelen.

Je leert luisteren door niet meteen met een oordeel klaar te staan. Je raakt geïntereseerd in de ervaring van de ander, want misschien heb jij wel dezelfde ervaring gehad. Zo kom je erachter dat je dingen deelt met andere mensen.

Filosofie geïntegreerd met vakken in het PO

Filosofie kan ook binnen de vakken worden verwerkt. Om dat te zien, moeten we het eerst hebben over de wettelijke verplichtingen voor de leerkracht PO. De vakken waar scholen verplicht in moeten onderwijzen, zijn: Nederlands, rekenen, geschiedenis, wereldoriëntatie, geestelijke stromingen (levensbeschouwing), Engels, kunstzinnige oriëntatie, aardrijkskunde, natuurwetenschappen & technologie.

Daarnaast moet er aan vaardigheden gewerkt worden, zoals aan digitale geletterdheid, 21-eeuwse vaardigheden en burgerschap. En dat in vaak krap 24 uur. Dat zou ongeveer 2 uur per bovenstaand vak betekenen. Waar past filosofie in die uren?

Filosoferen als activiteit

Nog een vak erbij in het basisonderwijs is niet wenselijk. In plaats van filosofie als vak in te voeren, pleit ik ervoor om te filosoferen met leerlingen. Dat is een activiteit, in plaats van lesstof. Een praktijk, in plaats van alleen maar theorie. Bij alle vakken kun je socratische gesprekken voeren over thema's die bij de vakken horen. Op die manier verwerk je de lesstof met filosofie. Ook kun je filosoferen over onderwerpen die voor de leerlingen relevant zijn, zoals vriendschap of sociale media. Zo draagt filosofie ook bij aan de sociaal-emotionele ontwikkeling en de identiteitsontwikkeling.

Zie ook de blog: Waarom filosofie in het basisonderwijs

Inhoudelijke raakvlakken van filosofie met de vakken in het PO

Naast het filosoferen als activiteit, zijn er met een aantal vakken in het PO ook heel veel inhoudelijke raakvlakken. Denk maar aan burgerschap, levensbeschouwing, oriëntatie op jezelf & de wereld en de kunstvakken. Hieronder gaan we in op de vraag welke raakvlakken deze verschillende vakken hebben met filosofie, en welke handvatten je daarbij hebt als leerkracht.

Filosofie & Burgerschap

Bij burgerschap valt er genoeg te filosoferen. Omdat filosofie & burgerschap inhoudelijk zeer veel raakvlakken hebben, kun je gebruik maken van een rijkdom aan bronnen uit de filosofie.

Wat dacht je van het functioneren van de democratische rechtsstaat en de rol van de burger? Dat is hèt centrale thema van sociale & politieke filosofie. Grasduinen binnen de sociale & politieke filosofie levert daarom enorm veel lesmateriaal op.

Ook voor het VO is er op dit gebied heel veel aanbod, vooral gezien het feit dat het examenonderwerp van de HAVO 'democratie' is. Door de leerdoelen van het VO om te zetten naar het PO, heb je op die manier zo een paar goede lessen voor burgerschap te pakken!

De video hieronder -van De Filosofenbroeders- is de eerste in een reeks video over het examenonderwerp democratie op de HAVO.

Filosofie & oriëntatie op jezelf en de wereld

Bij dit vak vinden we 'gedachte-experimenten' en 'filosofische vragen' terug in de kennisbasis. Bij gedachte-experimenten gaat het om filosoferen over een idee zonder dit meteen om praktische redenen af te wijzen. Dit is iets waar je als leerkracht door filosofische training beter in kunt worden! Door socratische gespreksvoering leer je filosofische vragen te herkennen en te formuleren.

Filosofie & Levensbeschouwing

Door je te trainen in filosofische gespreksvoering, heb je handvatten om een dialoog houden over levensbeschouwelijke diversiteit en polarisering in de klas. Ook leer je bestaansvragen te verbinden met bronnen, ideeën en praktijken van geestelijke stromingen en met de actualiteit.

Filosofie & Kunst

Voor de kunstvakken kan je met filosofie aan de slag met kunstfilosofie/esthetiek. Omdat dit een heel eigen domein is binnen de filosofie, kun je veel bronnen en materiaal vinden! Ook leer je met filosofie meer aandacht te geven aan de (meta) cognitieve leerdoelen, zoals het ontwikkelen van kennis en inzichten en de reflectie daarop, om zodoende heel genuanceerd te leren denken over kunst.

Filosofie & Nederlands

Voor Nederlands kun je aan de slag met argumentatieleer. Kerndoel 3 van Nederlands is: Leerlingen leren met argumenten te reageren. Dat is misschien wel hèt kerndoel van filosofie aan de universiteit!

Wederom is er veel materiaal te vinden voor argumentatieleer op het VO.

Verder krijgen leerlingen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten en informatieve teksten (kerndoel 9). Kinderfilosofie biedt veel leuke teksten, bijvoorbeeld het boek De Wereld van Sofie. De eersteklassers van het VO kennen dat boek allemaal!

Filosofie & Aardrijkskunde

Leerlingen brengen hun eigen identiteit (kennis, ervaringen, vragen en culturele achtergrond) mee de klas in. Filosofie vult aardrijkskunde aan bij het actief bijdragen aan de verdere ontwikkeling van die identiteit, met aspecten als globalisering, mensenrechten en duurzaamheid.

Filosofie & Natuur & techniek

Met filosofie leren leerlingen een kritisch onderzoekende houding aan. De wetenschapsfilosofie biedt hiervoor vele handvatten.

Ook kun je met filosofie meer het onderscheid maken tussen de natuurwetenschappen en de sociale wetenschappen en geesteswetenschappen. Zo worden niet enkel de natuurwetenschappen gepresenteerd als 'wetenschappelijk', maar ook bijvoorbeeld een studie als psychologie.

Hoe nu verder?

De SLO stelt dat de mogelijkheden voor filosofie in het PO zeer afhankelijk zijn van de inzet, en van de kennis en vaardigheden van individuele leerkrachten. Daarom raadt de SLO aan om op te trekken met partijen die in het 'veld' van de kinderfilosofie actief zijn, waarbij het Centrum Kinderfilosofie wordt genoemd. Ik ben aangesloten bij het Centrum Kinderfilosofie.